Zakarpacie. Dolina narcyzów

Izabella Kirpluk zabierze nas na Zakarpacie w legendarną „Dolinę Narcyzów” w pobliżu miasta Chust. Izabella Kirpluk to wieloletnia kuratorka kolekcji ekologicznych oraz działu flory niżowej Polski Ogrodu Botanicznego UW.

W najbardziej wysuniętej na zachód części Ukrainy, na południowym zboczu Karpat Wschodnich, znajduje się najpiękniejszy jej region – Zakarpacie. Słynie on z przepięknych krajobrazów, źródeł termicznych z naturalnymi wodami mineralnymi, zasobnych winnych piwniczek, a przede wszystkim – szczególnie dla botaników – interesującej i bogatej flory oraz wyjątkowych stanowisk rzadkich gatunków roślin. Jednym z najbardziej wartościowych z naukowego punktu widzenia, bardzo pięknych, rzadkich i zagrożonych gatunków w naturalnej florze Zakarpacia jest narcyz wąskolistny (Narcissus angustifolius), gatunek wpisany do Czerwonej Księgi Ukrainy.

A najpiękniejsze i najliczniejsze stanowisko występowania narcyza wąskolistnego, które miałam okazję dwukrotnie zobaczyć na własne oczy – to niesamowite miejsce zwane „Doliną Narcyzów”. Przyznam, że to była dla mnie prawdziwa uczta dla oczu i nosa, kiedy mogłam podziwiać tak rzadki gatunek w czasie jego masowego kwitnienia, kiedy tysiące kwiatów prawie jednocześnie się rozwinęły. Trzeba tylko znaleźć się we właściwym miejscu i w odpowiednim czasie.

Czas kwitnienia zakarpackich narcyzów zależy od pogody. Najczęściej pierwsze kwiaty pojawiają się na początku maja i często już po tygodniu można podziwiać całe połacie kwitnących roślin. Szczyt kwitnienia przypada tu najczęściej w połowie maja. Narcyz wąskolistny (Narcissus angustifolius Curt. – nazwa obowiązująca według „The Plant List”), należy do rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae). Jest geofitem cebulowym, o organach podziemnych wieloletnich, wydłużonych, o średnicy 2-3 cm, pokrytych licznymi łuskami. Pędy u narcyza są pojedyncze, długie na 20-30 cm, z dwoma lub trzema (do 5) wąskimi lancetowatymi liśćmi o długości do 35 cm i szerokości do 8 mm u podstawy. Kwiaty wyrastają zwykle pojedynczo, a 6 listków okwiatu jest koloru żółtawo-białego lub białego. Przykoronek jest żółtawy, z jasnym, czasem czerwonawym i pofałdowanym brzegiem. Owocem jest torebka. Narcyz wąskolistny rozmnaża się przez nasiona oraz wegetatywnie, wytwarzając cebulki potomne. 

Dolina narcyzów znajduje się w pobliżu miasta Chust, należy do Karpackiego Rezerwatu Biosfery UNESCO i obejmuje powierzchnię ponad 250 ha na wysokości ok. 150-200 m n.p.m. Rosną tu naturalne łąki z przewagą narcyza wąskolistnego, choć flora tego terenu liczy ponad 400 gatunków roślin naczyniowych. 

Obok narcyza wąskolistnego występują tu inne rzadkie gatunki roślin, jak np. storczyki: stoplamek Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii), stoplamek szerokolistny (Dactylorhiza majalis), gółka wonna (Gymnadenia odoratissima), storczyk cuchnący (Orchis coriophora), storczyk błotny (Orchis laxiflora), czy inne rzadkości jak np. psiząb liliowy (Erythronium dens-canis), goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe) i kosaciec syberyjski (Iris sibírica).

Roślinność doliny narcyzów reprezentowana jest w 90% przez bogate w zioła zbiorowiska trawiasto-zielne z przewagą kostrzewy czerwonej (Festuca rubra), śmiałka darniowego (Deschampsia caespitosa), wyczyńca łąkowego (Alopecurus pratensis) i stokłosy miękkiej (Bromus mollis). W miejscach o podwyższonej wilgotności występują: turzyca błotna (Carex acutiformis), turzyca zaostrzona (C.gracilis), turzyca lisia (C. vulpina) i sit rozpierzchły (Juncus effusus).

Narcyz wąskolistny jest gatunkiem europejskim wysokogórskim. Występuje głównie w Karpatach i na Bałkanach. Na Ukrainie miał stanowiska zarówno górskie (na połoninach), podgórskie, jak i nizinne. Wiele z nich już nie istnieje.

Jest również gatunkiem narażonym na wyginięcie z powodu bezpośredniej i pośredniej działalności człowieka. Polega ona przede wszystkim na intensywnym użytkowaniu łąk oraz zmianie stosunków wodnych miejsc, w których gatunek ten występuje. Duży wpływ na populację narcyza ma też wypas bydła. W porze kwitnienia narcyz często zbierany jest do bukietów ale też zdarza się, że całe rośliny są wykopywane i przesadzane do ogródków. Choć największa ukraińska populacja narcyza chroniona jest w „Dolinie Narcyzów” w Karpackim Rezerwacie Biosfery to i tak konieczny jest stały monitoring. Zabrania się wykopywania roślin, nadmiernego wypasu i zalesiania obszarów, gdzie występuje. Narcyz wąskolistny na szczęście jest rozmnażany i uprawiany w specjalnie stworzonych warunkach w Karpackim Rezerwacie Biosfery.

Istnieje wiele legend na temat powstania tej pięknej rośliny, ale jedna z nich szczególnie zapadła mi w pamięć.

Dawno, dawno temu w zamku w Chuście mieszkał książę z żoną i przepiękną córką Rusią. Kiedy młoda panna skończyła 18 lat, na zamku zorganizowano przyjęcie. Zgromadziło się wielu bogatych gości z wykwintnymi prezentami. Przybyli oni, aby zabiegać o rękę pięknej Rusi. Wśród gości był również biedny garncarz Iwan, który przyniósł młodej pannie wazon z pięknym białym kwiatem (niektórzy mówią, że wazon ozdobiony był wizerunkami pięknych kwiatów). Młodej Rusi najbardziej spodobał się właśnie prezent od garncarza (a może też i jego piękne oczy) Niektórzy twierdzą, że jak spojrzeli na siebie – od razu się w sobie zakochali. Młodzi zaczęli spotykać się potajemnie w dolinie. Kiedy ojciec dowiedział się o miłości swojej córki do biednego Iwana, ze złości zrzucił wazon z zamkowego wzgórza, a ten rozpadł się na małe kawałki. Gdy rano słońce wzeszło, wszyscy zobaczyli, że dolina jest pokryta dywanem pięknych narcyzów. Od tego dnia każdej wiosny dolina ta rozkwita ogromną liczbą niepowtarzalnych kwiatów, których zapach można wyczuć z daleka.