Kolczurka klapowana

Kolczurka klapowana (Echinocystis lobata). Inwazyjny gatunek, o którym wiadomo, że w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego może zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (ujęty w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie gatunków obcych).

Kolczurka klapowana jest rośliną roczną o pnącej, wijącej się łodydze, dorastającej do kilkunastu metrów długości, zaopatrzonej w liczne rozgałęzione wąsy czepne pochodzenia liściowego. Dzięki nim kolczurka może sprawnie wspinać się po innych roślinach czy sztucznych podporach, ogrodzeniach, słupach itp. Owocem kolczurki jest mięsista torebka, która po dojrzeniu pęka na szczycie i uwalnia stosunkowo duże nasiona. 

Kolczurka klapowana jest jednym ze 100 najbardziej inwazyjnych gatunków roślin, zwierząt i grzybów w Europie.  Przypominamy, że zgodnie z art. 120 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody zabrania się wprowadzania do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w tym środowisku gatunków obcych. Kolczurka klapowana zaliczana jest do grupy tzw. „transformers”, czyli roślin przekształcających opanowane zbiorowiska. 

Nasiona, zachowują żywotność powyżej roku i po wysuszeniu z łatwością przenoszone są z wiatrem czy wodą. Szczególnie jest to niebezpieczne, gdy kolczurka pojawi się nad zbiornikami i ciekami wodnymi. 

Z łatwością opanowuje wtedy kolejne obszary, zagrażając rodzimym gatunkom: ogranicza dostęp światła; konkuruje o składniki pokarmowe, wodę i miejsce do bytowania (również na siedliskach półnaturalnych i naturalnych, zagrażając tym samym rodzimej roślinności); dzięki masowemu kwitnieniu i posiadaniu kwiatów atrakcyjnych dla zapylaczy, może powodować ukierunkowanie zapylania – omijanie i słabsze zapylanie innych roślin przez owady, co w konsekwencji może prowadzić do ograniczenia skuteczności rozmnażania się rodzimych gatunków roślin; dzięki właściwościom allelopatycznym (nasion i samych roślin) ogranicza kiełkowanie i wzrost innych roślin. 

Kolczurka klapowana zawiera związek chemiczny (kukurbitacynę), który w większych ilościach w przypadku spożycia może mieć działanie szkodliwe dla człowieka i zwierząt, co może mieć duże znaczenie na obszarach, gdzie gatunek ten z terenów nadrzecznych rozprzestrzenia się na przyległe łąki i pastwiska. 

Kolczurka bywa też nieumyślnie wprowadzana i rozpowszechniana przez człowieka. Nasiona mogą być przenoszone wraz z transportowaną ziemią, zwłaszcza podczas prac związanych z umacnianiem brzegów rzek, czy modernizacją wałów przeciwpowodziowych.

Zwalczanie kolczurki polega na ogół na mechanicznym usuwaniu: wyrywaniu lub koszeniu roślin przed wydaniem nasion. Najlepsze efekty daje wyrywanie siewek wiosną (zaczyna kiełkować na przełomie kwietnia i maja). Są łatwe do zidentyfikowania i można je skutecznie wyeliminować. Zabiegi te należy powtarzać corocznie, przez kilka sezonów. Koszenie czy wyrywanie w momencie owocowania musi być połączone z utylizacją (np. spaleniem w dozwolonym miejscu). Skuteczne są również metody chemiczne, oprysk lub smarowanie liści preparatami zawierającymi glifosat. Można to wykonywać jedynie wczesną wiosną, zanim kolczurka wytworzy pędy przykrywające inne rośliny. W przypadku znacznej inwazji efektywność usuwania jest znikoma i bardzo kosztowna. 

Obok bezpośredniej eliminacji istotne jest ograniczenie (zaprzestanie!) handlu nasionami i całymi roślinami, niedopuszczanie do wprowadzania kolczurki do ogrodów.

Niestety, w wielu miejscach kolczurka nadal jest uprawiana, więc szczególnie ważne są działania edukacyjne na szeroką skalę, co też usiłujemy tutaj czynić. 

Kolczurka klapowana jest wykorzystywana w ogrodnictwie jako szybko rosnące, ozdobne pnącze, także jako roślina miododajna. W ostatnich latach pojawia się wiele informacji o jej zastosowaniu w ziołolecznictwie (co tym bardziej może mieć wpływ na jej rozprzestrzenianie się!). 

Podstawową substancją aktywną jest wspomniana już kukurbitacyna, znana od lat substancja, charakterystyczna dla przedstawicieli rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae). Wzmaga ona wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, wpływa żółciopędnie. Działa przeciwnowotworowo, przeciwgrzybiczo, antybakteryjnie. Ma wpływ przeciwzapalny podobnie jak naproksen i ibuprofen. Znana jest przede wszystkim z tego, że jest czynnikiem unieszkodliwiającym pasożyty, będąc całkowicie bezpieczną dla człowieka. 

Kolczurka klapowana jest gatunkiem pochodzącym ze wschodniej i środkowej części Ameryki Północnej, a jej zasięg wtórny obejmuje głównie Europę Środkową i Azję.

Do Europy kolczurka została sprowadzona celowo na przełomie XIX i XX w. jako roślina ozdobna, ale prawdopodobnie w tym samym czasie została także zawleczona wraz transportem bawełny. Spontanicznie pojawiła się w Europie około 1904 roku, a do Polski trafiła w pierwszej połowie XX w. niezależnie – z Niemiec i Ukrainy. 

Kolczurka jest obecnie rozpowszechniona niemal w całej Polsce, zarówno na niżu jak i w niższych położeniach górskich Karpat. Zwykle występuje na siedliskach antropogenicznych jako uciekinier z uprawy. Możemy ją spotkać na przypłociach, przychaciach, przydrożach, w okolicach wysypisk śmieci, ogródków działkowych, cmentarzach, na ugorach i miedzach śródpolnych. Z tych wszystkim miejsc łatwo przedostaje się dalej, porastając brzegi kanałów melioracyjnych, rzek, jezior, wilgotne łąki i skraje lasów łęgowych. 

W wielu miejscach w Polsce można obserwować rozrośniętą kolczurkę, porastającą inne gatunki, w tym również inwazyjne rdestowce, o których już opowiadaliśmy. Kolczurka jest szczególnie łatwa do zauważenia w momencie kwitnienia (od lipca do września), kiedy wytwarza liczne, biało-zielone kwiaty – męskie zebrane w wielokwiatowe wiechy i kwiaty żeńskie, wyrastające pojedynczo lub po dwa w kątach tych samych, co kwiatostany męskie, liści.