Gojnik z Śródziemnomorza

Tę porcję informacji z cyklu „Ulubione rośliny z podroży botanika” przygotowała dla Izabella Kirpluk, która w Ogrodzie Botanicznym była kuratorem kolekcji ekologicznych oraz działu Flory niżowej Polski. Od 1987 roku zajmowała się chronionymi i zagrożonymi gatunkami, opiekując się kolekcją tych roślin w Ogrodzie, biorąc udział w badaniach prowadzonych przez Ogród na Suwalszczyźnie i badaniach w Puszczy Kampinoskiej. Od 1992 roku prowadziła prace badawcze nad florą siedlisk antropogenicznych Puszczy Kampinoskiej, a od 2011 zajmowała się gatunkami inwazyjnymi na tych siedliskach.

Niech to będzie początek różnych historii roślin, które zwróciły szczególną uwagę naszych botanicznych kuratorów i przyrodników podczas wakacyjnych podróży. Na pierwszy ogień gojnik, który wybrała dla Was Izabella Kirpluk. Śródziemnomorze. Z miejscem tym nierozłącznie związana jest przepiękna flora tego terenu, natomiast z roślinami również ta, którą mogę delektować się w domu, w ponure, jesienne czy zimowe wieczory. 

HERBATA GÓRSKA

Na początek zapraszam na herbatę z gojnika. Kto raz w niej zasmakował, będzie poszukiwał suszu tej rośliny nawet „na końcu świata”. Na szczęście ja już ją znalazłam i to zupełnie niedaleko. Obecnie gojnik – w postaci suszonych części kwiatostanów i górnych części pędów, jest dostępny na naszym rynku, znajduję go nawet w osiedlowym markecie.

Napój z gojnika w postaci naparu nazywany jest „herbatą górską”. W zależności od regionu herbatki mają bardzo różne nazwy, a niektóre z nich mają jedynie lokalne znaczenie. 

ROŚLINA 

Gojnik (Sideritis) to rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych, wargowych (Lamiaceae, Labiatae), do którego należy około 140 taksonów. Naturalny zasięg występowania rodzaju gojnik to rejon Morza Śródziemnego, Morza Czarnego, Makaronezja, Tybet i zachodnie Chiny. Gojniki to rośliny roczne lub byliny, czasem niewielkie krzewy czy krzewinki. Porastają tereny górskie, gdzie występują dość rzadko na nasłonecznionych, ciepłych, suchych zboczach. 

Obecnie prowadzone są uprawy różnych gatunków Sideritis i nie trzeba ich pozyskiwać z naturalnych stanowisk. W Polsce czasem można spotkać gojnik drobnokwiatowy (Sideritis montana). Nie jest to gatunek zadomowiony w naszym kraju, przejściowo jest zawlekany (czyli efemerofit).

WYPRAWA 

Po raz pierwszy spotkałam się z gojnikiem na Krecie, gdzie moją uwagę zwróciła nieznana mi wtedy, pięknie ususzona, zapakowana w przezroczystej i szczelnie zamkniętej torebce roślina – herbatka pod nazwą „Malotira”. Opisana była jako herbatka „dobra na wszystko”. Nazwa „malotira” oznacza „zabierać zło”, jednym słowem panaceum! Oczywiście ją zakupiłam! Po powrocie do domu, gdy po raz pierwszy ją zaparzyłam. Okazała się wyborna, delikatna w smaku, w pięknym, jasnobursztynowym kolorze. 

Ludność wiejska rejonów, gdzie gojnik występuje naturalnie, często zbiera rośliny rosnące na zboczach gór i suszy je na własny użytek. W takim przypadku aromatyczna herbata składa się często z kilku gatunków gojnika. Gojnik parzy się wrzątkiem, pije na gorąco lub na zimno, można dosłodzić cukrem lub miodem i dodać cytrynę. Picie takich herbat jest częścią codziennego życia w wielu krajach śródziemnomorskich. 

HISTORIA i WŁAŚCIWOŚCI

Efekty lecznicze gojnika są jednak znane od dawna i zostały opisane już 2 tysiące lat temu przez słynnego greckiego lekarza Pedaniusa Dioskurydesa (I w. n.e. – grecki lekarz, farmakolog i botanik, który żył i pracował w Rzymie w czasach cesarza Nerona). W jego „farmakopei” możemy przeczytać, że rośliny Sideritis stosowane jako kompres „mają moc zamykania ran i zapobiegania zapaleniu stawów”. Obecnie gojniki są najczęściej używane jako napary, rzadziej odwary i mają szerokie spektrum zastosowań: stosowane są do odprężenia przy zaburzeniach przewodu pokarmowego lub uspokajania przy bezsenności i niepokoju, dzisiejsi fitoterapeuci wykorzystują działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne gojnika do wspomagania leczenia infekcji dolnych dróg moczowych lub pęcherza. Schłodzone herbaty można również stosować do płukania gardła w celu złagodzenia stanu zapalnego w jamie ustnej (gardła i dziąseł) oraz przyspieszenia gojenia ran. Herbaty pite na gorąco tradycyjnie służą zapobieganiu przeziębieniom i kaszlowi, zwłaszcza przy zwalczaniu chorób układu oddechowego. Podobnie jak wiele innych roślin z rodziny wargowych (Lamiaceae) z regionu śródziemnomorskiego (np. szałwia czy tymianek) gatunki Sideritis są również bogate w olejki eteryczne. Badania naukowe dostarczyły dowodów na ich terapeutyczne działanie (np. zmniejszają stres). Pełen zakres działania gojnika jest jeszcze nie dokładnie zbadany. Przypuszcza się, że ma również działanie antynowotworowe. 

Na Półwyspie Bałkańskim, we wschodniej części Morza Śródziemnego i przyległych mu regionach, gatunki Sideritis w tradycyjnej medycynie stosowane są u osób starszych w zapobieganiu problemom związanym z wiekiem. Obecnie prowadzone badania wskazują, że ekstrakty z gojnika mogą być silną, dobrze tolerowaną opcją w leczeniu objawów upośledzenia funkcji poznawczych u osób starszych, również w odniesieniu do choroby Alzheimera.