Ciemięrzyce

W naszym Ogrodzie kwitną obecnie dwa gatunki z rodzaju ciemiężyca (Veratrum): czarna (V. nigrum) i zielona (V. lobelianum), należące do rodziny melantkowatych (Melanthiaceae). Dawniej umieszczano je w rodzinie liliowatych (Liliaceae).

Zanim rozpoczną kwitnienie trudno je odróżnić, bo obydwa gatunki mają podobne, duże, szerokojajowate do eliptycznych, jakby plisowane liście, ułożone skrętolegle na łodydze. Ciemiężyca czarna jest byliną do ok. 1,8 m wysokości. Jej kwiaty, o średnicy do 8 mm, zebrane są w szczytowym kwiatostanie. Działki okwiatu mają charakterystyczną barwę: czarnopurpurową do czerwonobrunatnej. 

Z kolei ciemiężyca zielona dorasta do ok. 1,5 m wysokości. Jej działki okwiatu są nieco większe i z obu stron są zielonawożółte. Obydwa gatunki kwitną w podobnym czasie, choć ciemiężyca zielona zazwyczaj nieco wcześniej.  Kwiaty ciemiężyc zapylane są przez muchówki i motyle. Owocem jest torebka z licznymi, drobnymi nasionami roznoszonymi przez wiatr.

Ciemiężyca czarna jest gatunkiem krytycznie zagrożonym (CR) w Polsce a jednocześnie podlega ścisłej ochronie. Jej nieliczne już stanowiska koncentrują się w okolicach Zamościa. Niegdyś zasięg występowania tego gatunku był nieco szerszy, obejmował Wyżynę Wołyńską, Roztocze i wschodnią część Wyżyny Lubelskiej. 

Ciemiężycę czarną można spotkać na polanach, brzegach dróg śródleśnych, okrajkach, rośnie też w świetlistych lasach. Porasta najchętniej suche lub średnio wilgotne, próchniczne gleby (rędziny kredowe), o odczynie zasadowym lub obojętnym. Prawdopodobnie przyczyną zaniku większości znanych wcześniej stanowisk jest zmiana warunków świetlnych w drzewostanach (zbytnie ocienienie) a także przekształcenie siedlisk naturalnych w pola uprawne.

Dzięki wykonywaniu zabiegów prześwietlających na istniejących jeszcze stanowiskach – wzrasta liczba osobników kwitnących. Sprzyja to rozwojowi populacji ciemiężycy czarnej. Ciemiężyca zielona jest gatunkiem objętym w Polsce ochroną częściową. Występuje znacznie częściej niż ciemiężyca czarna. Jej stanowiska skoncentrowane są głównie w Sudetach i Karpatach, poza tym występuje w rozproszeniu na południu kraju. Często rośnie w skupiskach, a miejscami występuje masowo. Jest gatunkiem pospolitym we wszystkich pasmach górskich, od podnóży po piętro halne.

Swoje optimum siedliskowe ma w wysokogórskich ziołoroślach i traworoślach, ale spotykana jest też górskich lasach. W południowej części niżu możemy ja znaleźć w lasach łęgowych i wilgotniejszych grądach.

Rośnie w warunkach od pełnego światła do półcienia, na glebach o różnych stopniu wilgotności (od przeciętnie wilgotnych do wilgotnych), zasobności (od średnio zasobnych do zasobnych), o odczynie obojętnym.

Ciemiężyce to piękne, długowieczne rośliny świetnie nadające się do ogrodów naturalistycznych, skalnych i na rabaty bylinowe. Są atrakcyjne także jako solitery. Oczywiście nie pozyskujemy roślin, ani ich części (w tym nasion) ze stanowisk naturalnych!

W medycynie ludowej uważane są za rośliny lecznicze i trujące. Jako surowiec stosowane były kłącza tych roślin, zawierające najwięcej pożądanych substancji. Jednak obok innych substancji, zawierają one trujące alkaloidy i gorzki glikozyd – weratramarynę. Dawniej stosowano kłącza ciemiężyc m.in. jako środek drażniący skórę i znieczulający. Jednak z powodu silnych właściwości trujących zaprzestano ich stosowania. Zatrucia objawiają się początkowo osłabieniem i zwolnieniem rytmu serca, a następnie porażeniem mięśni klatki piersiowej uniemożliwiającym oddychanie i, w konsekwencji, zgonem.