Ciemierniki

Wczesna wiosna to również czas kwitnienia ciemierników (Helleborus), przepięknych roślin należących do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). W naszym Ogrodzie występuje kilka gatunków i odmian ciemierników. Przechodząc przez Ogród, możemy zobaczyć między innymi ciemierniki: cuchnący (H. foetidus), wonny (H. odorus), korsykański, zwany też ostro ząbkowanym (H. argutifolius).

W wielu miejscach posadzone są liczne odmiany ciemiernika wschodniego (Helleborus orientalis), takie jak 'Blue Lady’, 'Pink Lady’, 'Red Lady’, 'White Lady’, 'Yellow Lady’.

A my przejdziemy się dziś do działu Roślin Różnych Środowisk, gdzie na tzw. Alpinarium Nowym rośnie piękny ciemiernik czerwonawy (Helleborus purpurascens). Jest to rzadko spotykany gatunek chroniony i zagrożony (kategoria VU – gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wymarcie) w Polsce.

W Polsce dziko rośnie tylko w Bieszczadach Zachodnich. Jest uważany za subendemit karpacki. Jego zwarty zasięg występowania obejmuje Karpaty Wschodnie, Południowe i Wyżynę Siedmiogrodzką. Ponadto spotykany jest w Karpatach Zachodnich, na Podolu po okolice Lwowa i na północnym skraju Niziny Węgierskiej. U nas w kraju ciemiernik czerwonawy związany jest z piętrem leśnym Karpat, gdzie rośnie w buczynie karpackiej. Jednak optymalne warunki siedliskowe znajduje na skraju lasów i zbiorowisk trawiastych, na polankach śródleśnych i w prześwietlonych drzewostanach liściastych. Preferuje południową ekspozycję, rzadko pojawia się na północnym stoku – jest gatunkiem światłolubnym. Lubi glebę wilgotną i próchniczną. 

Podobnie jak inne ciemierniki Helleborus purpurascens jest byliną o rozgałęzionym, masywnym kłączu z licznymi korzeniami przybyszowymi.

Pędy kwiatowe, skąpo ulistnione, wyrastają wczesną wiosną. Na pędzie, nawet już od lutego (do kwietnia), rozwijają się zwykle 2-4 kwiaty, rzadziej 1 lub 5 i więcej (do 

Okwiat, o średnicy najczęściej 4-5 cm, składa się z 5 brudnofioletowo-purpurowych listków. Kwiaty są odporne na przymrozki i wiosenne opady śniegu. Owocem jest mieszek pękający na szwie. W mieszku jest niewiele nasion, maksymalnie 15 szt. Nasiona wysypują się pod wpływem siły grawitacji (barochoria) i trafiają bezpośrednio w okolice rośliny macierzystej. Znajdują się wówczas w fazie spoczynkowej, a kiełkują dopiero w następnym sezonie wegetacyjnym. 

Liście ciemiernika czerwonawego pojawiają się dopiero w okresie zawiązywania owoców. Są odziomkowe, długoogonkowe, o blaszce brzegiem ząbkowanej, z 5 (do odcinkami rozciętymi niemal do połowy, przeważnie na 2-3 łatki.

W Polsce najpoważniejszym zagrożeniem dla stanowisk ciemiernika czerwonawego jest sukcesja wysokich bylin i krzewów w zbiorowiskach łąkowych i na skrajach lasów. Powoduje to przede wszystkim zacienienie i w konsekwencji osłabienie żywotności gatunku. Potencjalnym zagrożeniem może być też działalność człowieka – niszczenie siedlisk poprzez wycinkę drzew, przepędzanie zwierząt przez tereny, gdzie gatunek ten rośnie, a także turystyka i pozyskiwanie roślin do ogrodów.

Wszystkie gatunki ciemierników to rośliny silnie trujące, zawierają trujące alkaloidy i glikozydy. Wyciągi z tych roślin mają zastosowanie w farmacji do produkcji leków nasercowych, w leczeniu niewydolności serca.

Trzeba pamiętać, że właściwości trujące zachowują także rośliny wysuszone. Dopiero dłuższe gotowanie zmniejsza toksyczność roślin, jednak bezwzględnie nie należy wykorzystywać ciemierników na własną rękę. Różne gatunki ciemierników, a rodzaj liczy ich około 20 (wśród nich część gatunków o zimozielonych liściach), znajdują zastosowanie jako cenione rośliny do nasadzeń naturalistycznych i na rabaty bylinowe. W większości preferują półcieniste stanowiska oraz próchniczne, gliniasto-próchniczne, przepuszczalne gleby z dużą zawartością wapnia. 

Rośliny te zakwitają zwykle na przedwiośniu i wczesną wiosną, a w latach, gdy jesień jest ciepła i długa – mogą zakwitnąć już w listopadzie. Ciemierniki rozmnażamy przez wysiew nasion (kwitną zwykle po 3-4 latach) lub podział roślin jesienią albo wczesną wiosną.