Barszcze

Gigantyczne barszcze (Heracleum), inwazyjne rośliny w północnej i środkowej Europie, a także na innych kontynentach, to 3 gatunki pochodzące głównie z Kaukazu i Zakaukazia barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi), barszcz Mantegazziego (Heracleum mantegazzianum) i barszcz perski (Heracleum persicum). Uprawiano je od początku XIX w. z uwagi na ogromne rozmiary jako ciekawe rośliny ozdobne, a później jako rośliny paszowe dla bydła (w drugiej połowie XX w.).  Obecnie w wielu krajach europejskich te kaukaskie gatunki olbrzymich barszczy są ekspansywnymi gatunkami inwazyjnymi. Tworzą niemal jednogatunkowe zbiorowiska wypierające i zastępujące naturalną roślinność. Są przy tym kłopotliwe w zwalczaniu, z uwagi na parzące właściwości soku oraz wyjątkowo dużą produkcję diaspor (owoców – rozłupni, które rozpadają się w chwili dojrzewania na dwie płaskie rozłupki inaczej owocki, w których elementy owocni pozostają zrośnięte z nasieniem).

Diaspory barszczy bardzo łatwo przenoszone są przez wiatr, z nurtem wody, a także wskutek niezamierzonych działań ludzi lub przez zwierzęta. Inwazji barszczy sprzyja nie tylko ogromna produkcja owocków (nawet ponad 100 000 na osobnika), ale także ich cechy biologiczne i ekologiczne: kiełkowanie wczesną wiosną, zanim rozpoczną wegetację rodzime gatunki roślin, niezwykle wysoki odsetek kiełkowania owocków i niska śmiertelność siewek, szybki wzrost liści rozet liściowych (liści odziomkowych), proporcjonalnie stała liczba roślin kwitnących i owocujących w populacji, zdolność w niedogodnych warunkach do opóźniania kwitnienia, szybkie kwitnienie w okresie wegetacyjnym, co umożliwia wykształcenia dojrzałych owocków, możliwość samozapylenia, co prowadzi do wytworzenia zdolnych do kiełkowania owocków, wysoka płodność, co umożliwia jednej roślinie zapoczątkowanie inwazji, duże zagęszczenie nasion w glebowym banku nasion (stwierdzono, że niektóre nasiona przeżywają przynajmniej dwa lata).

Większość gatunków z rodzaju Heracleum powoduje powstawanie fotodermatoz (chorób skóry spowodowanych ekspozycją na światło słoneczne) wszystkich trzech stopni, a także inne objawy ogólnoustrojowe. Najczęstszą przyczyną jest kontakt nieosłoniętej skóry z roślinami, które zawierają furanokumaryny. Szczególnie fotoaktywne są związki chemiczne: bergapten i ksantotoksyna, które mogą powodować nieodwracalne uszkodzenia komórek naskórka. Substancjom tym, po ich przedostaniu się do wnętrza organizmu przypisuje się także właściwości kancerogenne, powodowanie zniekształceń płodu oraz uszkodzeń oczu (nawet utratę wzroku). 

Oparzenia powstają pod wpływem działania promieni UV, które inicjują reakcję chemiczną, zachodzącą w skórze. Czas, po którym zachodzi reakcja wynosi zwykle od 15 minut do 2 godzin i zależy od panujących warunków środowiskowych (nasłonecznienie, wilgotność, temperatura). Reakcje alergiczne mogą mieć różne objawy. Od zaczerwienienia skóry do wykwitów z obrzękami i pęcherzami, które mogą stanowić wrota wejściowe dla bakterii wywołujących np. różę. 

Poza tym obserwuje się przebarwienia, które mogą utrzymywać się przez kilka miesięcy. Oparzeniom towarzyszy powstanie blizn, w skrajnych przypadkach (przy braku odpowiedniego leczenia) może dojść do amputacji poparzonych kończyn. W następstwie reakcji fotoalergicznej może dojść do utwalenia nadwrażliwości na światło pomimo zaprzestania kontaktu z substancją uczulającą.

Barszcz Sosnowskiego i barszcz Mantegazziego mają w Polsce status gatunków zadomowionych i inwazyjnych. Występują na terenie całej Polski, a co roku przybywa informacji o nowych stanowiskach tych roślin. Pomimo wskazań dotyczących pewnych różnic (w kształcie blaszki liściowej, budowie kwiatów czy owoców) większość badaczy podkreśla trudności w ich poprawnej identyfikacji. Odróżnienie gatunków dodatkowo utrudnia możliwość powstawania między nimi mieszańców.

Barszcz perski (Heracleum persicum) występuje na Zakaukaziu, w Iranie i Turcji. W Europie pojawił się jako roślina ozdobna i zdziczały występuje na Półwyspie Skandynawskim i w Danii, z Polski nie był podawany.  W Polsce uprawiany jest tylko w naszym Ogrodzie Botanicznym.Podobieństwo barszczu perskiego do barszczu Mantegazziego i barszczu Sosnowskiego, duża zmienność osobnicza, zdolność tworzenia mieszańców, szczególnie z rodzimym barszczem zwyczajnym oraz słabo udokumentowana historia introdukcji mogą stanowić podstawę założenia, że roślina występuje w Polsce, ale nie jest identyfikowana lub jest elementem zbioru mieszańców. 

Ze względu na inwazyjne i toksyczne właściwości olbrzymich barszczy kaukaskich zaleca się ich zwalczanie. Najlepsze efekty przynosi wykopywanie całych roślin i ich utylizacji przy zachowaniu maksimum ostrożności. Ze względu na zawartość substancji toksycznych utylizacja powinna być wykonywana przez jednostki wyspecjalizowane w unieszkodliwianiu niebezpiecznych substancji chemicznych (wyposażonych w kombinezony, rękawice itp).

W Polsce najszerzej stosowaną metodą zwalczania barszczy jest wykaszanie połączone z użyciem środków chemicznych (stosowanych na powierzchni roślin – jako oprysk lub mazakowanie albo przez ich aplikację do wnętrza roślin – iniekcje w łodygę lub korzeń).

BARSZCZ ZWYCZAJNY

Nasz rodzimy gatunek, barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium) jest nieco podobny do olbrzymich barszczy kaukaskich, lecz znacznie mniejszy (maksymalnie do ok. 1,5 m wysokości). Kwiatostany są mniejsze, mają średnicę kilku, do kilkunastu centymetrów, podczas, gdy baldachy kaukaskich barszczy osiągają 30-80 cm. 

Barszcz zwyczajny kwitnie zazwyczaj w lipcu – sierpniu, czyli później niż barszcz Sosnowskiego i barszcz Mantegazziego (czerwiec – lipiec). Łodyga nie ma fioletowych plamek charakterystycznych dla barszczy kaukaskich a liście są dużo mniejsze. 

Stężenie furanokumaryn w barszczu zwyczajnym jest dużo mniejsze niż u barszczy kaukaskich, ale w czasie słonecznej pogody kontakt z tą rośliną również może powodować oparzenia świadczą o tym doświadczenia własne pracowników naszego Ogrodu.